Beste vrienden van de Zee van Pelgrim Antonio,
Het is een prachtige herfstdag. Hoog tijd om jullie op de hoogte te brengen van een heel nieuw hoofdstuk in onze relatie met Canudos. Wat een reis, deze zomer! Wat een flow van open deuren en open harten – en, na afloop, open toekomstvragen.
Er is veel te vertellen, dus neem er rustig te tijd voor. We nemen je graag mee…
Na een lange tocht kwamen we bij het vallen van de avond in de buurt van Canudos aan. Vorig jaar hadden we hier zes weken rondgetrokken met onze film, maar het voelde alsof het vorige week was. Waar we zouden overnachten wisten we nog niet. Tijdens onze eerdere reizen hadden we altijd een soort basiskamp gehad, in een pension of huurhuis. Daar konden we ons tussendoor terugtrekken om even op onszelf te zijn voordat we weer naar een dorp gingen waar we continu bij mensen te gast waren. Maar ditmaal hadden we daar eigenlijk geen geld voor.
“Zullen we nog even bij Suely langsgaan?”
Suely staat met een kleine caravan langs de provinciale weg, waar ze broodjes, koffie, kokoswater en tapiocapannenkoeken verkoopt aan de voorbijdenderende vrachtwagenchaffeurs. Vorig jaar hadden we haar leren kennen en waren zo vaak we maar konden bij haar gestopt voor een eet- of drinkpauze.
Ze was naar onze film komen kijken, had een poster in haar caravan opgehangen en voelde precies aan waarom we in Canudos waren. Ze had exact onze leeftijd, twee kinderen, en was weduwe sinds haar man werd vermoord. 13 uur per dag stond ze in haar kleine trailer, van vijf uur ‘s ochtends tot zes uur ‘s middags. Op de vloer lag een deken waarop haar tweejarig zoontje rondkroop. Maar dwars door alle moeite en tegenslagen had ze besloten het leven stralend tegemoet te treden. Dat zag je. Voor ons was ze een engel in de wegberm.
Het was bijna sluitingstijd en ze was juist bezig haar toonbank schoon te maken. Ze zag ons naderen en kwam naar buiten met een ontroerde omhelzing. We kregen eten en drinken, en toen ze hoorde dat we nog niet wisten waar we zouden overnachten vroeg ze of we niet met haar mee naar huis wilden gaan. En dat bleek zo gezellig te zijn dat we er bleven tot we drie weken later weer weg moesten. Suely vertelde dat ze ons werk wilde steunen, en dit was haar bijdrage. Na afloop, toen we zeiden dat we niet wisten hoe we haar konden bedanken, was haar antwoord: het feit dat jullie op mijn aanbod ingingen was het grootste kado dat jullie me konden geven.
Voor ons was de hele reis één groot kado. We merkten dat onze filmtournee van vorig jaar niet alleen bij Suely iets los had gemaakt. Telkens weer kwamen we mensen tegen die ons wilden helpen en ons werk wilden steunen, op welke manier dan ook, en zo kregen we elke dag weer nieuwe vleugels, leek het.
We waren op reis gegaan om iets uit te proberen: het idee om in Canudos een reizende bioscoop op te richten, en jonge mensen die zelf aan de film hadden meegewerkt te begeleiden zodat zij De Zee van pelgrim Antonio in Brazilië kunnen gaan verspreiden, precies zoals wij dat in Europa hebben gedaan.
Op die manier wilden we antwoord geven op twee vragen die ons bezighielden.
De oudste vraag was: hoe zorgen we ervoor dat De Zee van pelgrim Antonio ook in Brazilië wordt verspreid – waar hij een veel grotere relevantie heeft dan hier in Europa? Vorig jaar, na onze filmtournee in Canudos, was daar een tweede vraag bijgekomen. Hoe gaat het verder met al die mensen die we al bijna tien jaar in ons hart hebben gesloten, en waarvan we een hele groep kinderen hebben leren kennen die nu volwassen zijn en steeds sterker het dillema voelen tussen de grote wereld die trekt en de diepe wortels die hen met de Sertão verbinden? Vragen als: hoe wil ik eigenlijk leven? Hier blijven? Maar hoe dan? Of ergens anders een leven zoeken dat veelbelovender lijkt? Maar hoe dan?
De Reizende Bioscoop van Canudos was misschien een manier om de film aan hen terug te geven. Hun eigen afkomst, die voor henzelf vaak een bron van schaamte en onzekerheid is, zou dan opeens een heel andere bron worden – van inkomen, van trots, van verdieping in hun eigen wortels. Dan kon de film in Brazilië worden vertoond op een manier waar de mensen van Canudos zelf ook echt iets aan hadden.
We hadden geen idee of dit mogelijk was. Waren er in Canudos mensen die dit wilden doen? Mensen die de capaciteiten hadden om het op zo’n manier aan te pakken dat het ook op lange termijn goed bleef lopen? Was het überhaupt een goed idee?
Daarom wilden we het eerst eens in het klein uitproberen. We zouden naar Canudos gaan en een aantal jongeren uitnodigen om met ons op reis te gaan. Eerst zouden we een paar dagen samen zijn, als een soort “voorbereidingsweekend”, om een hechte groep te smeden en dan een verre reis te maken naar Bom Jesus da Lapa, waar twee filmvertoningen gepland stonden. Al doende zouden ze in allerlei situaties terecht komen die ze nooit eerder hadden meegemaakt, en we wilden zien wat er dan gebeurde. We hoopten na afloop meer inzicht te hebben in hun kwaliteiten, of ze het leuk werk vonden, en een duidelijk beeld te hebben van de (on)mogelijkheden van ons plan.
Thuis hadden we een lijstje gemaakt van jonge mensen die ons invielen, van wie we ons konden voorstellen dat ze mee wilden doen. Sommigen hadden we via telefoon of facebook al kort verteld van onze plannen en uitgenodigd voor de reis, maar het was nog volkomen onduidelijk wie er uiteindelijk mee zou gaan.
We kwamen in Canudos aan en hadden negen dagen de tijd om de groep samen te stellen. We bezochten de dorpen en hadden intense gesprekken met iedereen die we in gedachte hadden.
Een aantal van hen had helemaal geen zin om op reis te gaan. Anderen wilden juist heel graag, en maakten duidelijk dat ze nog nooit in hun leven de kans hadden gekregen om zoiets te doen. Toch betekende dat niet automatisch dat ze mee konden gaan. Jonge vrouwen zijn vaak al vanaf hun 15de moeder, en dan moet er voor de kinderen worden gezorgd, of anders voor de geiten. Na een week had alleen de jongste van onze lijst toegezegd – Daniel. Hij zou over een maand 18 worden, en in de film is hij te zien als negenjarig jongetje dat er vrolijk op los fantaseert over hoe de haaien zijn opa opvreten als hun land zee wordt.
We hielden er ernstig rekening mee dat ons plan niet haalbaar was, en dat we met z’n drieën naar Bom Jesus da Lapa zouden gaan. Maar ookal was er uiteindelijk niemand anders meegegaan – met Daniels gezelschap waren we al ontzettend blij.
Tegelijk leek het alsof er door onze uitnodiging bij allerlei mensen een vuurtje van binnen ging branden, dat van alles in beweging zette.
Marli is een kleindochter van Otacila – de taaie 70-jarige vrouw die in de film iedereen paf doet staan met de kracht waarmee ze brandhout verzamelt. Marli liep als zestienjarig meisje mee in die scène van de film.
Ze wilde heel graag met ons mee op reis, maar vertrouwde ons toe dat ze haar zoontje niet met zijn vader alleen durfde te laten. Jeniel heeft een bar, die altijd open is als er klanten zijn. We hebben een nacht bij hen geslapen en om drie uur ‘s nachts werd er op de deur gebonkt. Of de bar open kon. Zelf drinkt hij dan uit gezelligheid mee met zijn klanten. Als Marli op reis zou gaan zou hij waarschijnlijk dronken worden, hun driejarig zoontje verwaarlozen, vergeten voor eten te zorgen. Een week met ons op pad durfde ze niet aan.
Toch was voelbaar hoe graag ze het wilde. En ook wij hadden haar er graag bij: ze is een hartverwarmende vrouw, en heel helder, open en ondubbelzinnig over alles wat ze denkt. Dat laatste is in Brazilië goud waard. Uiteindelijk stelden we voor dat ze niet mee op reis zou gaan, maar wel mee kon komen voor het “voorbereidingsweekend”. Als het dan misliep met haar man kon ze binnen een paar uur thuis zijn. Ze zei meteen volmondig “ja”, en een uur later stond ze klaar en ging met ons mee.
Nog diezelfde middag kwam ze naar Susanne toe en zei: mag ik jullie telefoon even? Ik wil Jeniel bellen en serieus met hem praten. Ik wil mee op reis! En hij moet zijn verantwoordelijkheid nemen!
De volgende ochtend kwam Jeniel haar nog wat spullen brengen en hebben ze heel lang met elkaar gepraat. Toen ging ze mee op reis. En hij nam daadwerkelijk zijn verantwoordelijkheid.
Zo zagen we dat onze uitnodigingen allerlei persoonlijke processen in gang zette. En plotseling waren we met z’n achten. Daniel, Marli, Leidivan, Adaílton, Zefinha, Mariza, Susanne en Mendel.
Tijdens de voorbereidingsdagen maakten we hen duidelijk dat deze reis ook voor ons iets nieuws was. Dat we nooit eerder leiding hadden gegeven aan een groep, en dit al doende gingen leren. Dat we eigenlijk geen leiding wilden geven, maar het met elkaar wilden doen. Sommigen van hen kenden elkaar al, anderen niet, en we vertelden dat we hoopten dat we er samen voor konden zorgen dat iedereen zich thuis zou voelen en allen durfden te zeggen wat ze dachten. Toen Adaílton, de oudste van de groep, ‘s avonds zei: “ als een familie gaan we zijn deze dagen-” kon het eigenlijk al niet meer stuk.
Na een rit van 22 uur in een gehuurd busje kwamen we aan bij de Romaria da Terra, de Bedevaart van de Aarde.
Wat een bijzonder publiek. De meeste mensen hadden net zo’n vermoeiende reis achter de rug als wij, en de openingsceremonie liep uit zodat de film pas om 10 uur ‘s avonds kon beginnen. De zaal had plaats voor 160 mensen. Alle stoelen waren bezet, alle gangpaden ook, en overal waar nog iemand kon staan, stond er iemand. Buiten in de gangen en op straat was nog een menigte die er niet meer in pastte. Gelukkig was er de volgende middag nog een vertoning gepland.
Tijdens de film was de overvolle zaal muisstil, maar er werd ook veel en uitbundig gelachen. En nooit eerder hebben we zoveel betraande gezichten gezien, vol herkenning en geraaktheid. Vooral dat laatste was voor onze groep uit Canudos heel bijzonder. Ze konden met eigen ogen zien en voelen hoe hun bestaan, hun leven, hun worstellingen, maar vooral ook hun kracht en schoonheid andere mensen raakten – iets wat ze, zo vertelden ze naderhand, nooit voor mogelijk hadden gehouden. Dat was voor ons misschien wel het mooiste kado van de hele reis. En na afloop van de vertoning stonden ze bij de uitgang, met klemborden waarop de bezoekers die van heinde en verre kwamen zich konden aanmelden om in hun eigen stad ook een vertoning op te zetten. Dit leverde 22 uitnodigingen op – veel meer dan we hadden kunnen dromen.
Het viel ons op, wát een goede gastheren en gastvrouwen we hadden meegebracht. Zo hartelijk als ze ons altijd hadden ontvangen als we bij hen thuis kwamen, zo ontvingen ze nu het publiek.
Adaílton, die had gezegd dat we een familie zouden zijn, bracht dit ook prachtig in de praktijk. Tijdens een interview met de hele groep voor een regionaal TV-station had Daniel het aangedurfd iets voor de camera te vertellen, maar was na een minuut helemaal de kluts kwijt geraakt en had met z’n handen richting de camera geroepen: stop, stop! Hij durfde absoluut niet meer. En wat deed Adaílton? Hij ging spontaan naast hem zitten, sloeg een arm on zijn schouders en begon een persoonlijk gesprek over zijn opa. Daniel voelde zich meteen weer op z’n gemak, begon te vertellen en vergat helemaal dat er een camera aanstond.
Daniel ging als een bloem open tijdens de reis. We mochten meegenieten hoe open, ongecompliceerd en hartelijk hij contact maakte met iedereen die hij tegenkwam: met de rest van de groep, maar ook op straat tijdens het flyeren voor de film. Niemand van ons had ooit geflyerd – ook wijzelf niet. We hadden gezegd: loop gewoon rustig over straat, kijk om je heen, en als je iemand ziet met wie je wel een praatje zou willen maken stap je op die persoon af en vertel je dat je uit Canudos komt; dan weten ze meteen wat dat betekent. Je zegt dat je hebt meegewerkt aan een film over hoe jullie leven, en dat die film vanavond wordt vertoond. Dan nodig je ze uit en geef je ze een flyer. En Daniel, alsof hij nooit iets anders had gedaan, sprak iedereen aan die hij zag, of het nu kleine kinderen waren of stokoude mannetjes; hij legde een hand op hun schouder, vertelde wie hij was, voerde prachtige gesprekken en nodigde ze van harte uit. En tijdens de vertoningen zoog hij de sfeer in zich op, vol concentratie, en kon hij met een mengelmoes van ongeloof, schaamte en trots ervaren, hoe hartelijk de zaal moest lachen om zijn verhaal in de film – zonder dat ze wisten dat hij, op zijn beurt, nu hun kon observeren!
Toen kwamen we weer terug naar Nederland. In tegenstelling tot onze reis van vorig jaar – die door de Chikungunya zo taai was dat we ons er op ons tandvlees doorheen hadden geworsteld – vloeide iedere dag nu over van bijzondere momenten. Drie weken lang waren we lichtvoetig en voelden we ons gedragen: we mochten er eenvoudigweg zijn, en van daaruit geven en ontvangen. De hele reis was één groot geschenk, en ongecompliceerd als een schoolreis van vroeger.
We hadden er geen woorden voor. We voelden ons alleen maar gelukkig en dankbaar. Het heeft daarom ook even geduurd voor we in staat waren deze nieuwsbrief te schrijven.
En hoe nu verder?
Dat is de vraag die ons sindsdien bezighoudt. We wilden weten of de Reizende Bioscoop van Canudos een goed idee was. We weten nu dat het idee nog beter is dan we konden bevroeden. Maar we weten ook dat er nog heel veel begeleiding nodig is voordat er in Canudos een team staat dat geheel zelfstandig alles kan doen wat er nodig is. Vertoningen plannen, contacten onderhouden, PR verzorgen; zelfstandig met een auto verre reizen maken; techniek opbouwen met zoveel verstand dat je ook plotselinge problemen en defecten op kunt lossen; op een podium staan om een publiek toe te spreken op zo’n manier dat je dichtbij de mensen komt, ook als het er honderden zijn; een sluitende administratie bijhouden. En dat alles op een manier die zich financieel zelf kan bedruipen en ook na lange tijd nog leuk blijft, zodat het kan blijven doorgaan zolang er in Brazilië mensen zijn die de film willen zien.
Maar hoe gaan wij dat aanpakken? Het moet ook voor ons als gezin, met z’n drieën, kloppen en goed zijn. Gaan we voor een langere periode in Canudos wonen, zodat we dit alles van heel dichtbij kunnen begeleiden? Dat is de enige realistische aanpak die we ons kunnen voorstellen.
Sinds we terugzijn wordt er bij ons thuis hard gewerkt aan het doorhakken van een aantal knopen. We hopen van harte dat we jullie binnenkort meer kunnen vertellen over wat de volgende stappen worden.
Voor nu wensen we iedereen een hele mooie herfst toe, met ogen voor de prachtige kleuren die ons omringen.
Hartelijke groeten van
Susanne en Mendel
