Beste vrienden van de Zee van Pelgrim Antonio,
Vorig jaar in Canudos, toen we op de dag van de Braziliaanse première van onze film aan de oevers van het stuwmeer geveld werden door het Chikungunya-virus, werden we overladen door ontroerende en meelevende reacties op onze nieuwsbrief. Één van die berichten bleef ons bezighouden. Lisette uit Haarlem schreef dat de ziekte het hoogtepunt van ons project had gekaapt – maar, vroeg ze zich af, betekende dat misschien dat die première helemaal niet het hoogtepunt was? Misschien was ons project nog helemaal niet aan zijn hoogtepunt toe. Misschien zou er nog iets heel anders moeten komen.
“Een werk dat zich voltooid acht, stoot zijn maker af; een werk dat zijn maker vasthoudt, is kennelijk niet voltooid.” – Het lijkt een helder antwoord op de vraag waarom Canudos ons nog altijd bezighoudt, ook nu de film als “product” al jaren “af” is. Want gaandeweg ontdekten we dat die film eigenlijk maar één onderdeel van het werk is, te midden van al datgene wat eromheen is ontstaan.
Twee jaar geleden – we hadden hem al zo’n 20 maal vertoond – begon het saai te worden. Telkens diezelfde film, hetzelfde verhaal eromheen, dezelfde vragen uit het publiek. Hoe lang zou dat nog leuk blijven? Maar op een ochtend werd Mendel wakker met het woord verdieping in z’n hoofd. Wat nou als we niet meteen op zoek gingen naar een nieuw project, maar probeerden te graven naar diepere lagen in datgene waar we al mee bezig waren?
Vanaf dat moment was saaiheid niet saai meer. Saaiheid werd een soort belletje, en telkens als het rinkelde was het tijd voor een nieuwe ronde – een nieuwe bewuste zoektocht naar een nóg diepere laag: in de manier van vertonen, in onze aanwezigheid, in de open gesprekken rond de film, in de ontmoetingen. En in onze verhouding tot Canudos, tot de mensen om ons heen, tot de wereld. Sindsdien transformeren onze filmavonden zich langzaam verder, en komt de openheid en de hartverwarmende verbinding tussen mensen steeds meer centraal te staan. Bijzondere, soms urenlange gesprekken, en het diepe gevoel van zielsverwantschap dat telkens weer toeslaat, met mensen die kort daarvoor nog volslagen onbekenden waren…
Afgelopen maand telden we de 150ste vertoning, en een maand eerder de 5000ste bezoeker. Niet altijd lukt het even goed om de diepte in te gaan – het blijft tenslotte een subtiel samenspel tussen alle aanwezigen. Maar we merken steeds meer wat een enorm verschil het maakt als je een ontmoeting al bij voorbaat in gaat met de bewuste wens tot openheid en verdieping.
Aan de overkant van de oceaan, en ook bij ons, speelde er ondertussen nog een heel andere vraag. Dwars door alle zorgen om de bestuurlijke chaos die Brazilië momenteel in z’n greep heeft, vroegen we ons af hoe we ervoor gingen zorgen dat de film niet alleen in Canudos maar in het hele land gezien kon worden. De uitnodigingen stapelden zich op. Zonder enige reclame van onze kant hadden universiteiten, theaters en allerhande groepen uit het hele land via via van de film gehoord. Maar Brazilië is groter dan Europa, en om het zoals hier zelf te gaan doen met een reizende bioscoop leek ons niet realistisch. Toch paste die aanpak zó goed bij de film, dat we het ons eigenlijk niet op een andere manier konden voorstellen. Maar hoe dan?
In november, kort na onze terugkomst uit Canudos, kwam het begin van een antwoord. Opeens had Susanne het idee om in Canudos een reizende bioscoop op te zetten, samen met een aantal mensen uit de film. We waren een paar weken eerder nog bij hen geweest, hadden de film laten zien, maar daarna waren we weer vertrokken en hadden hem mee teruggenomen naar Nederland. Hoe zou het zijn als we de film écht zouden teruggeven aan de mensen van Canudos?
Op reis hadden we een aantal jonge mensen weergezien, die als kind in de film te zien zijn en inmiddels jongvolwassen zijn. In hun dorpen zijn zij de eerste generatie die echt naar school ging, en nu er sinds kort elektriciteit en internet is komt de buitenwereld steeds dichterbij. Bij sommigen van hen voelden we een sterk dilemma tussen de grote wereld die trekt en de diepe wortels die hen met de Sertão verbinden. Hoe wil ik eigenlijk leven? Hier blijven? Maar hoe dan? Of ergens anders een leven zoeken dat veelbelovender lijkt? Maar hoe dan?
Het idee is, een aantal van deze jonge mensen te trainen zodat zij met de film door Brazilië kunnen reizen. Samen met hen willen we zoeken naar hoe zij met hun persoon de film zouden kunnen begeleiden. Zoeken naar een reizende bioscoop die bij hen past. Onze reizende bioscoop in Europa krijgt dan een Braziliaans broertje.
Dat is de mooiste afsluiting van ons project die we ons voor kunnen stellen: de film wordt dan letterlijk teruggegeven aan de mensen over wie hij gaat. Zij kunnen een boterham verdienen aan hun eigen geschiedenis, want hun afkomst, die voor henzelf vaak een bron van schaamte is, zou dan opeens een heel andere bron worden – van inkomen, van trots, van verdieping in hun eigen wortels. En tegelijk wordt de film in Brazilië verspreid.
Als dit werkt is de cirkel echt rond.
De afgelopen maanden is het idee gerijpt. Nu is het tijd om het concreet te maken. We beginnen met een eerste stap, en die gebeurt al heel snel. Als alles meezit zijn we volgende week, op zondagavond 19 juni, al terug in Canudos.
De bedevaart van de aarde
Op een filmavond in Graz (Oostenrijk) leerde Mendel iemand kennen die vertelde over de Romaria da Terra – de Bedevaart van de Aarde. Een Braziliaans initiatief dat jaarlijks zo’n 5.000 mensen uit heel Noordoost-Brazilië bijeenbrengt. Wat hen verbindt is de strijd om een rechtvaardige verdeling van de grond – een probleem dat in Brazilië al eeuwen speelt en nooit echt is opgelost. Kleine agrariërs, inheemse volkeren, vissers, mensen zoals we in Canudos hebben leren kennen. De Romaria da Terra duurt 3 dagen en wordt gehouden in Bom Jesus da Lapa, een bekend bedevaartsoort aan de rivier São Francisco. Een stadje omringd door rotsen met grotten, waarvan een aantal zijn ingericht als kerken en kapelletjes, met een magische sfeer. Deel van de bedevaart is een kruisweg, waarin de traditionele vorm van de via crucis wordt gebruikt om met fotografie, theater en verhalen mensen te herdenken die recentelijk zijn vermoord in de strijd om hun landrechten.
In Graz is een werkgroep die deze “bedevaart” financieel ondersteunt, en zij boden aan om onze vliegreis te betalen als wij de film daar zouden vertonen. Deze prachtige uitnodiging besloten we te gebruiken voor een soort “pilot” van de Reizende Bioscoop van Canudos.
We gaan terug naar Canudos en brengen een klein team bijeen van jonge mensen uit onze film, een stuk of zes. Met hen willen we ons eerst een paar dagen verdiepen in de film en de geschiedenis van Canudos. Vervolgens reizen we naar Bom Jesus da Lapa, waar we twee filmvertoningen houden. Voor hen is dit een soort stage en ze krijgen er een vergoeding voor. Deze reis is bedoeld om te kijken wie van hen er geschikt zouden zijn om het idee van de reizende bioscoop verder handen en voeten te geven. We hopen na afloop meer inzicht te hebben in hun kwaliteiten, of ze het leuk vinden, en of het überhaupt een goed idee is. Als het goed uitpakt is de volgende stap een grotere tournee door heel Brazilië, langs de plekken waar we tot op heden zijn uitgenodigd. We willen dan zien of we net zo’n sneeuwbaleffect teweeg kunnen brengen als hier in Europa.
Het is voor ons heel spannend. Volgende week gaan we zien hoe deze ideeën in de praktijk hun eigen vorm kunnen vinden. We hebben er veel zin in.
Ditmaal reizen we met z’n tweeën. Marlinde gaat niet mee – een moeilijke beslissing, vooral voor Susanne. Maar daarom houden we de reis kort, en gelukkig heeft ze hele lieve grootouders 🙂
Jullie allemaal wensen we een mooie en bloeiende zomer toe,
van binnen en van buiten.
Met hartelijke groeten,
Susanne & Mendel
